In 2011 startten Ineke van Doorn en Jolande Geven met het organiseren van professionaliseringscursussen en workshops voor zangdocenten. In dit artikel, geschreven door Ineke van Doorn, reflecteren zij op hun ervaring in het scholen van zangdocenten en delen zij hun visie op het lesgeven aan zangers.
Samenwerken
Voordat we de scholing voor zangdocenten gingen ontwikkelen, werkten we al zo’n 25 jaar samen. De eerste 15 jaar als collega’s op de Nijmeegse muziekschool ‘De Lindenberg’ en vanaf 2005 aan het ArtEZ Conservatorium in Arnhem. Eind jaren 80 behoorden we bij de eerste studenten die afstudeerden als pop & jazz zanger en docent. In die tijd stond het vak, het geven van pop & jazz zanglessen, nog in de kinderschoenen, waardoor we vanzelfsprekend veel moesten onderzoeken en ontwikkelen. Gemotiveerd zochten we elkaar op en begonnen vrijwel direct met samenwerken. We vroegen elkaar om advies, bespraken elkaars leerlingen, organiseerden voorspeelavonden, schreven leerplannen, ontwikkelden cursussen, groepslessen en workshops, en gaven zelfs elkaar soms les. Nu, zoveel jaar later, resulteert onze samenwerking in het gezamenlijk verzorgen van methodieklessen en groepstechnieklessen aan het ArtEZ Conservatorium in Arnhem en in het ontwikkelen en uitvoeren van scholingsactiviteiten voor zangdocenten: Praktijkdagen, Gastworkshops en Coaching op maat.
Bij het ontwikkelen van onze visie op, en het delen van onze kennis over zingen en het lesgeven aan zangers hebben we in de kern dezelfde opvattingen over de inhoud van een zangles en over de methodische kwaliteiten die daarbij onmisbaar zijn. Tegelijkertijd profiteren we van het feit dat we daarbij elk een persoonlijke lesstijl hanteren hetgeen ons perspectief op het lesgeven verrijkt en verbreedt.
Eind jaren 80, toen we afstudeerden, was zangtechniek vooral gebaseerd op de Bel Canto traditie. Slechts een klein aantal docenten onderscheidde zich door ook technieken en oefeningen te gebruiken uit logopedische methodes als de methode Pahn, de Accent methode of uit methodes uit de theaterwereld als Roy Hart en Linklater Voice. Aan het eind van de jaren 90 werden de eerste EVT cursussen georganiseerd en een aantal jaren later werd CVT geïntroduceerd. Omdat wetenschappelijke kennis over de stem deel uitmaakt van deze benaderingen ontstond er meer belangstelling voor de anatomie en fysiologie van de stem onder zangdocenten.
In Nederland had de introductie van deze methodes ook een minder positieve kant. Zangdocenten begonnen ‘hun’ methode te verdedigen als zijnde de beste, waardoor er verschillende kampen ontstonden in de zangwereld. Sommige muziekscholen en conservatoria begonnen te vragen om een EVT of CVT certificaat wanneer ze een vacature hadden, zelfs wanneer de kandidaat afgestudeerd was aan een conservatorium. Omdat dit nog steeds speelde toen we onze cursussen voor zangdocenten begonnen te organiseren, namen we dit mee in onze toelatingscriteria en in ons curriculum (meer hierover later).
Uitgangspunten
Cursussen voor alle zangdocenten, ongeacht stijl of methodische achtergrond
Toen we begonnen met het organiseren van onze cursussen, Praktijkdagen genoemd, wilden we zangdocenten een mogelijkheid bieden om uit hun leskamer te komen en hun kennis over zang gerelateerde onderwerpen te delen, te verbreden en te verdiepen. Omdat de zangwereld in die tijd tamelijk verdeeld was realiseerden we ons dat onze cursussen konden bijdragen aan meer uitwisseling en een open sfeer. In onze optiek maakt het kiezen voor een bepaalde zangtechnische methode of een bepaalde stijl je niet vanzelfsprekend tot een betere zangdocent. Er valt iets te leren van iedere methode en stijl. Daarbij spelen bij het lesgeven vooral methodische en didaktische vaardigheden een grote rol. Om die reden besloten we dat onze cursussen open zouden staan voor iedere docent, ongeacht stijl of methodische achtergrond.
Focus op methodische onderwerpen
Een ander uitgangspunt was de focus op methodische onderwerpen. Katherine Verdolini stelt in haar artikel ‘Principles of skill acquisition’ dat er een onderscheid is tussen ‘weten dat’ en ‘weten hoe’. En ofschoon we het belang van kennis over de bouw en werking van de stem onderschrijven, maakt deze kennis je niet noodzakelijkerwijs tot een betere zangdocent. Het cursusaanbod voor zangdocenten betrof op het moment dat wij startten vooral cursussen in zang/spraaktechniek (EVT, CVT, Pahn). Actuele zangmethodische kennis en praktische kennis over hoe je een zangles tot een muziekles kan maken in plaats van een les gefocust op vooral zangtechniek, was moeilijk te vinden. Om die reden kozen we ervoor om ons op zangmethodiek te richten.
Focus op praktische cursussen in kleine groepen
Een andere beslissing die we namen was om vooral praktische cursussen aan te bieden, vandaar onze keuze voor het woord Praktijkdag. Om dit mogelijk te maken hielden we de groepsgrootte klein (meestal niet meer dan 12 deelnemers) zodat iedereen actief kon deelnemen. Een kleinere groep maakt het ook makkelijker om ideeën uit te wisselen en om van elkaar te leren.
In vrijwel alle cursussen wordt de leerstof op diverse manieren aangeboden: Er zijn theoretische onderdelen, onderdelen waarbij er gebrainstormd wordt en/of vragen uit de lespraktijk worden behandeld en er zijn vooral veel praktische onderdelen waarbij er soms in groepen wordt gewerkt. De deelnemers werken de ene keer in de rol van docent, de andere keer in de rol van leerling, of ze observeren en geven feedback. Deze aanpak maakt dat de deelnemers vanuit verschillende perspectieven een situatie kunnen ervaren, observeren en analyseren.
Zangdocenten zonder conservatorium diploma zijn welkom
Aanvankelijk stonden onze cursussen alleen open voor docenten die waren afgestudeerd aan een conservatorium of pop/rockacademie. Maar we veranderden al snel van gedachten hierover. Er zijn nogal wat ongediplomeerde zangdocenten die graag hun vaardigheden willen verbeteren. Wij denken dat het in ieders belang is om hen die mogelijkheid te geven. Momenteel accepteren we zangdocenten zonder formele opleiding wanneer ze ten minste 5 jaar zangles hebben gegeven.
Cursussen en specialisaties
Tussen Januari 2011 en Juni 2019 organiseerden we 41 Praktijkdagen en 11 Gastworkshops. Daarnaast werden we ingehuurd voor een-op-een sessies, intervisieworkshops of om groepen te coachen (bijv groepen muziekschooldocenten). Tot nu toe hebben meer dan 500 deelnemers aan onze cursussen deelgenomen. In de appendix vind je een overzicht van onze activiteiten.
Praktijkdagen
Ofschoon we de eersten waren die in Nederland professionaliseringscursussen aanboden voor zangdocenten, ondervonden we dat er aanvankelijk weinig interesse was. Het idee om uit je eigen leskamer te stappen om een cursus te volgen en ervaringen uit te wisselen met collega’s was tamelijk nieuw. Sindsdien is de interesse gestadig gegroeid en is de feedback die we ontvangen zeer positief en bemoedigend.
De Praktijkdagen bieden diverse zangmethodische onderwerpen en werkvormen. In het begin werden deze als een 4-daagse cursus aangeboden. Toen we merkten dat slechts een beperkt aantal docenten zich kon committeren voor 4 dagen en/of het budget daarvoor had, vormden we de cursus om tot opzichzelfstaande, los te boeken Praktijkdagen. Op dit moment heeft iedere Praktijkdag een ander thema met bijbehorende zangmethodiek onderwerpen en werkvormen. Deze aanpak werkt goed voor zowel de cursisten als voor ons.
Gastdocenten
Op regelmatige basis nodigen we gastdocenten uit die iets te bieden hebben dat aanvullend is op het Nederlandse aanbod: kwalitatief goede, vooral internationaal bekende docenten die een goed ontwikkelde en duidelijke visie op zangonderwijs hebben en die passen bij onze uitgangpunten zoals Meribeth Dayme, Bob Stoloff, Gillyanne Kayes & Jeremy Fisher en Sanne Graulund. Gastworkshops zijn erg populair en trekken een gevarieerdere groep, vaak ervaren, docenten. In de appendix staan meer voorbeelden.
Leeftijd
De leeftijd van onze deelnemers ligt tussen de 25-60 jaar, met een piek rond 45 jaar.
Samenwerken
In het begin leidden we de cursussen gezamenlijk. Dat was een goed manier om te starten Het samen voorbereiden en evalueren van de cursussen was een leerzame ervaring waar we veel profijt van hadden. Ook de deelnemers profiteerden van het leskrijgen van twee docenten. Zij zagen in de praktijk hoe onze gezamenlijke uitgangspunten zich vertaalden naar een eigen, persoonlijke aanpak. Momenteel geven we alleen af en toe samen een cursus, afhankelijk van het onderwerp.
Specialiteiten
Zoals we hiervoor uitlegden focussen we ons op zangmethodiek. Onze specialiteiten zijn:
- De methodische opbouw van een zangles;
- Lesstijlen: Instructie versus coaching;
- Diagnose van het niveau van de leerling wat betreft zangtechniek, muziektheorie, muzikaliteit, ritme/timing et cetera;
- Lesgeven in de hierboven benoemde onderwerpen aan beginners;
- Het ontwerpen van een leerlijn op basis van de diagnose;
- Het ontwerpen en geven van groepslessen;
- Lesgeven aan pubers;
- De connectie tussen stem en lichaam;
- Improvisatie als werkvorm;
- Adem in de zangles;
- Popzang voor klassiek opgeleide docenten;
- Een connectie maken tussen zangtechniek en interpretatie;
- De bouw en werking van de stem in de praktijk.
Onze visie
Er zijn bepaalde kwaliteiten en vaardigheden die wij essentieel vinden bij het werken met zangers.
De docent
- Geen enkele docent is perfect en het is ook niet nodig om perfect te zijn. Het je bewust zijn van je sterke punten en je werkpunten maakt het communiceren met en het lesgeven aan verschillende leerlingen makkelijker.
- Kennis van de bouw en werking van de stem is belangrijk, vooral wanneer de verschillende leerlingen om vooruit te gaan een verschillende aanpak nodig hebben.
- Het bewust gebruik maken van verschillende lesstijlen en werkvormen:
- Het overbrengen van kennis door middel van instructie is even belangrijk als het coachen en bevragen van de leerling, ook wanneer je werkt aan zangtechniek.
- Hetzelfde geldt voor het werken vanuit vaardigheden of vanuit de emotie omdat deze werkwijzen zangtechniek en interpretatie verbinden.
- Als docent is het belangrijk om in staat te zijn om de sterke punten en de werkpunten van je leerling te analyseren en deze vervolgens te implementeren in een leerlijn.
- Het is nuttig om te herkennen hoe een leerling leert en wanneer welke leerstijl het beste toegepast kan worden: VAK (Visueel, Auditief, en Kinesthetisch).
- Improvisatie is een geweldig hulpmiddel en kan ingezet worden ongeacht de gezongen stijl.
De zangles
- Het doel is om in de zangles een leerling vaardigheden te leren zodat hij/zij in staat is als musicus te functioneren. Daarom is het integreren van muziektheorie, algemene muzikale vaardigheden, improvisatie en samenspel in de zangles belangrijk. Op die manier wordt een zangles een muziekles waarbij de focus ligt op de ontwikkeling van de leerling als zanger én als musicus.
- De docent is verantwoordelijk voor het creëren van een veilige leeromgeving waarin de leerling zich vrij voelt om vragen te stellen en fouten te maken.
- Het is een ‘must’ om open te staan voor de ideeën van de leerling.
- Het prijzen van de sterke punten van de leerling en het eerlijk zijn over zijn/haar werkpunten is essentieel, echter, het laatste moet met respect en tact gebeuren. Feedback moet duidelijk zijn en to the point. Het moet gaan over het leerproces van de leerling en niet over zijn/haar persoonlijkheid.
- Het repertoire moet passen bij de capaciteiten en interesse van de leerling. Ook nieuw en uitdagend repertoire moet worden aangeboden.
- Spreek de hele persoon aan door de koppeling van stem en lichaam.
Trends
In het algemeen merken we dat er meer interesse is voor cursussen met onderwerpen die gerelateerd zijn aan zangtechniek dan in cursussen met zangmethodiek onderwerpen. Voor veel zangdocenten is zangtechniek nog vaak het hoofdonderwerp van hun lessen.
Toen we in 2011 startten werden veel muziekscholen gesubsidieerd door de overheid. Deze scholen betaalden de cursuskosten voor hun docenten hetgeen een drempel wegnam om aan onze cursussen deel te nemen. Tijdens de economische crisis verloor het grootste deel van de muziekscholen hun subsidie, sommige scholen gingen verder als privéonderneming, andere sloten hun deuren. In die tijd nam het aantal cursisten af, met als laagste punt 2014. Na 2014 zagen we weer een toename van het aantal deelnemers, vooral docenten met een privépraktijk schreven zich in.
Groepszanglessen worden vooral op muziekscholen aangeboden. Omdat het aantal muziekscholen drastisch afnam ging ook de interesse in onderwerpen die te maken hebben met het geven van groepslessen omlaag.
Observaties
- Docenten met verschillende stilistische achtergronden en met een verschillende methodische achtergrond nemen deel aan onze cursussen. Dit heeft nooit geleid tot problemen, in tegendeel: De feedback die we krijgen van de deelnemers gaat vaak over de waardering van de open, verbindende en niet oordelende sfeer van de cursussen.
- Tijdens onze Praktijkdagen merkten we dat er geen niveauverschil is wat betreft lesgeven tussen docenten mét en docenten zonder een conservatoriumdiploma. Soms is er een waarneembaar verschil in theoretische kennis en vaardigheden, zoals van blad lezen.
- Deelnemers zijn in het algemeen erg positief over onze samenwerking omdat we een verschillende manier van werken hebben, er succesvol in zijn, en tegelijkertijd elkaars aanpak aanvullen, respecteren en waarderen. Op deze manier ervaren deelnemers dat er niet slechts één waarheid is en voelen ze de vrijheid om hun eigen lesstijl te onderzoeken en te ontwikkelen.
- De deelnemers leren niet alleen van ons: ze vinden het heel inspirerend om collega’s te ontmoeten en te leren van elkaar door het uitwisselen van persoonlijke ervaringen (vergelijkbaar met onze ervaring toen we begonnen met zangles geven).
- Het komt regelmatig voor dat tijdens de cursus de deelnemers zich bewust worden van hun sterke kanten hetgeen leidt tot meer zelfvertrouwen. Dit zelfvertrouwen geeft hernieuwde energie en motivatie en leidt ertoe dat ze zichzelf durven uit te dagen door het nieuw geleerde met hun leerlingen uit te proberen.
- Veel deelnemers komen regelmatig terug om een andere cursus te volgen.
Conclusie
In onze cursussen creëren we een open en veilige leeromgeving. Er is veel onderlinge interactie en discussie: deelnemers geven elkaar les, krijgen zowel feedback van de docent als van de andere deelnemers. We merken dat deelnemers zekerder worden over hun docentschap, opener worden en ervaren dat het leuk is om te leren en kennis uit te wisselen. Nóg belangrijker is dat ze ondervinden dat er niet één soort leerling is òf één goede manier waarop je zang kunt onderwijzen en dat je de manier waarop je lesgeeft kunt ontwikkelen. Op deze manier bieden onze cursussen een informele, praktische vorm van intervisie.
Als een logisch gevolg van onze Praktijkdagen ontwikkelden we voor de NVZ een workshop Intervisie die we een aantal keren gaven tijdens NVZ bijeenkomsten. Ook gaven we een intervisieworkshop aan de, zeer internationale groep, Councilleden van de EVTA (European Voice Teachers Association). We zien niet alleen dat intervisie veel mogelijkheden biedt voor zangdocenten tot kwaliteitsverbetering en professionaliteit, maar ook dat het internationaal met enthousiasme ontvangen wordt. De NVZ faciliteert nu 11 intervisiegroepen en biedt die groepen coaching aan door van Doorn & Geven. Ons intervisie format wordt inmiddels ook in het buitenland toegepast.
Er waait een nieuwe wind: Zangdocenten openen hun deuren en wisselen meer en meer hun kennis en ervaring uit!
Augustus 2018
Ineke Van Doorn en Jolande Geven
Appendix 1 Activities
Praktijkdagen
Voorbeelden van Praktijkdagen die we organiseerden:
- Improvisatie als werkvorm in de Zangles
- Lesgeven aan Jongeren
- Adem in de zangles
- Circle Songs en Beeldpartituren
- Klassiek Meets Pop
- Een persoonlijke Interpretatie
- Coachend Lesgeven
- Jazz en Bossa Nova voor beginners
- Jij als docent
- Methodisch werken aan techniek
- Zangles geven aan een groep
- Zingen met power, belten
- Vervolg Zingen met power en belten
- De Blues in de zangles
- Het Zingende lijf
- Zangarrangementen maken en begeleiden
- Zangmethodiek
- Werken met nivoverschillen in duo- en groepsles
- Improviseren en Soleren
- Omgaan met registers en de stembreuk
- Meerstemmig zingen en de vocal group
- De bouw en werking van de stem in de praktijk
- Zingen met microfoon, geluidsversterking
Gastdocenten
- Bob Stoloff (USA) – vocale improvisatie
- Meribeth Dayme (USA) – Core Singing methode
- Gillyanne Kayes en Jeremy Fisher (UK) – Masterclass Musical Theatre Singing
- Sanne Graulund (DK) – Connective Singing
- Herman van Doorn (NL) – Logopedie in de Zangles
- Herman van Doorn (NL) – Hulpmiddelen in de Zangles
- Bart Fermie (NL) – Patempa: ritme, beweging en stem
Voorbeelden van cursussen op maat en individuele coachings die we hebben verzorgd:
- Workshops zangtechniek aan zangdocenten in Toronto en Ottawa (Canada).
- Workshop Intervisie voor de European Voice Teachers Association (EVTA).
- Coaching voor een opstartende intervisiegroep in Kampen.
- Workshops Intervisie voor de Nederlandse Vereniging van Zangpedagogen.
- Cursus ‘Improvisatie als pedagogisch hulpmiddel’ voor de instrumentale en vocale docenten (kl en p&j) van Muzarte, Essen (B).
- 3-jarig coachingstrajekt voor de zangdocenten van de Lindenberg, huis voor de kunsten, Nijmegen
- 1-jarig coachingstraject voor de banddocenten van de Lindenberg, huis voor de kunsten, Nijmegen.
- 2-jarig intervisietraject voor de pop & jazz docenten van het Arnhems Conservatorium
- Lezing over de diverse zangmethodieken aan de docenten van het Mc Nally Smith College of Music in St. Paul (USA).
- Individuele coachings op het gebied van lesgeven (met student).
- Individuele coachings op het gebied van zangtechnische en stilistische vragen.
- Coaching bij het werken met een koor.
- Coaching bij het vormgeven van een workshop op maat.
Appendix 2 Over Ineke Van Doorn en Jolande Geven
Ineke van Doorn en Jolande Geven delen samen meer dan 60 jaar zangpedagogische ervaring. Ze studeerden beiden af als jazz zangeres, Ineke heeft een master degree, Jolande volgde een communicatie training en ontwikkelde een intervisieprogramma voor de muziekdocenten van het ArtEZ Conservatorium.
Ineke schreef, het inmiddels standaardwerk, ‘Professioneel Zingen voor Iedereen’. Jolande en Ineke werken sinds 1987 samen, eerst op een muziekschool en later op het ArtEZ Conservatorium, Arnhem. In 2011 begonnen ze met het organiseren van cursussen voor zangprofessionals. Ze gaven diverse intervisie workshops voor de NVZ en de EVTA (European Voice Teachers Association). Ineke was 6 jr bestuurdslid van de EVTA.
Website Van Doorn & Geven
Muziekeducatie, coaching en advies